१. म्हसिकाः
प्राचीन कालं निसें स्वनिगलय् खनेदुपिं राजोपाध्यायत थौं वयाः नेवाः समाजया छगू महत्वपूर्णअंग कथं थःगु भूमिका म्हिता वयाच्वंगु दु । हिन्दू शास्त्रया व्यवस्था कथं राजोपाध्याय ब्राम्हण वर्णय् लाः । वैदिक सनातन -हिन्दू धर्मावलम्बी नेवाःत, विशेष यानाः सवर्ण कथं म्हसीका दुपिं स्यस्यःतय्गु पुरोहित्याईं यानाच्वंपिं राजोपाध्याययात “देव ब्राम्हण” नं धायेगु याः । खँल्हाबलाय् “द्यो बाज्या”, “द्यःभाजु” धायेगु चलन नं दु । अले “खय् बाज्या” मखु धाये कथं “नेवाः बाज्या” नं धायेगु याः । ख्वपय् स्थानीय मनूतय्सं “बःजु” व कागती गामय् “बार्मि” नं धाः तर थ्व “ब्राम्हण”या अपभ्रंस खँग्वः जक खः, राजोपाध्याय विशेषयात संबोधन यायेत जक छ्यलीगु खँग्वः मखु । “राजोपाध्याय” खँग्वलय् दुगु ‘राजा’ या आधारय् जुइमाः “जुजु” धका संबोधन यायेगु चलन नं दु । तर धार्मिक ज्याखँय् थःगु नां कायेबलय् नां नापं “देव सोम शर्मणे” धायेगु परम्परायात कयाः बिचाः यायेबलय् “सोम” खँग्वःया अर्थ जुजु नं खः । उकिं जुजु अथवा जुजु बाज्या धायेगु चलन छ्यःगु संभावना छखे दुसा, मेखे मल्ल कालय् जुजुतय् पुरोहित -उपाध्याय) जूगुलिं राजोपाध्याय धायेगु चलन शुरु जूगु अनुमान यायेगु थाय् नं गाक्कं दुगु जुल ।
व्यावहारिक कारणं राजोपाध्याय छगू थर कथं छ्यला च्वंगु खःसां ब्याक्कं राजोपाध्यायतय्गु कुल छगू हे मखु । राजोपाध्याय समुदाय् दुने नं थीथी खलः दु । थुमिगु चाल-चलन रीतिरिवाज पाः । गोत्रया आधारय् ब्वथलेगु खःसा भारद्वाज, गार्ग्य (गर्ग)व कौशिक कथं स्वंगू पुचः खनेदइ । गोत्रया आधार कयाः भारद्वाज गोत्रयापिंसं सुवेदी, गार्ग्य (गर्ग)गोत्रयापिसं आचार्य अले कौशिक गोत्रयापिसं रिमाल थरकथं छ्यला वयाच्वंगु नं खनेदु । भौगोलिक रुपं स्वयेबलय् नं गार्ग्य गोत्र यलय् व कौशिक गोत्रया राजोपाध्यायत येँय् जक दुसा भारद्वाज गोत्रयापिं स्वंगुलिं शहरय् दु ।
खलःया ल्याखं स्वयेगु खःसा स्वंगुलिं शहरयापिं खलःत सामान्य कथं ल्याखायेबलय् मुक्कं झिगू खलः थ्यं । ख्वपय् इपाछेँ व चुचाछेंया नामं निगू खलः दु । येँय् ‘वंघः छेँ’ व ‘मखं छेँ’ यानाः निखलः दु । यलय् खुगु खलः दु । इमिगु नां छसीकथं थथे दु – १. स्वनिम्ह, २. मण्डिछेँ, ३. तःधं लिवि, ४. वला ५. बकनिम्ह, ६. नुगःखलः । नुगः खलः न्हना वने धुंकूगु कारणं थौंकन्हय् न्यागू खलः जक ल्यं दनि । तर षतकुल धकाः धायेगु त्वःतूगु मदुनि येँय् नं न्हाय्कंतलाय् दबू छें खलः छगू नं दु । तर इमित ख्वपय् माने यायेगु चलन दुगुलिं परम्परागत रुपं बिस्कं खलः माने मयाः । अथे हे चांगु नारायण द्यःया पूजारी जुयाः चांगुइ हे च्वनेगु नापं येँ चिकंमूगलय नं छेँ दुगु परिवारयात नं बिस्कं खलः माने यायेबलय् बास्तवय् राजोपाध्यायतय्गु मुक्कं झिंनिगू खलः दुगु खनेदु ।
खलः आपाः दुसां गोत्र स्वंगू जक दुगु जुल । म्हसीका कथं दुगु गोत्रोच्चारणया मूल खँ गोत्र अनुसार छता हे दु । गथे कि भारद्वाज गोत्रया गोत्रोच्चारणय् थथे न्हृयथना तःगु दु “ॐ भारद्वाज गोत्र भारद्वाजङ्गरिस वार्हस्पत्य त्र्रि्रवर माध्यन्दिनी शाखा वाजसनेय चरणस्य” अथेहे गार्ग्य गोत्रया गोत्रोच्चारण थथे दु “ॐ गार्ग्य गोत्र गार्ग्य शैल भारद्वाजाङ्गरिसवार्हस्पत्येति पञ्च प्रवर माध्यन्दिनी शाखा वाजसनेय चरणस्य” । कौशिक गोत्रया गोत्रोच्चारण थथे जुल “ॐ कौशिकगोत्र कौशिकान्वय विश्वामित्रदेवरात औडल त्र्रि्रवरमाध्यन्दिनीशाखावाजसनेयचरणस्य” ।
नेवाः समुदायया थी थी जात वा पुचः थें राजोपाध्यायया दुने दुगु खलःत नं थी थी इलय् नेपाः गालय् वःगु स्वीकार यायेमाः । थ्व मेगु हे खँ जुल कि थुपिं गनं व गुब्ले वःगु खः धयागु ऐतिहासिक सामाग्रीत धाःसा लुइके मफुनि । राजोपाध्याय खलःतय् दथुइ ज्वःलाःगु रीतिरिवाज दु थें ज्वःमलागु चलनत नं दु । लिच्वःकथं थुपिं फुक्कं छगू हे इलय्, छगू हे थासं वःगु खः धायेफूगु अवस्था मदुनि ।
हिन्दु वर्ण्र्ाायवस्था नीस्वंगु थाय् भारतवर्षहे खः धयागु धापूयात हाथ्या बिइगु छुं हे आधार मदुगु हुनिं नेपाःया राजोपाध्याय ब्राम्हणत भारतं वःगु जुइमा धकाः धायेगु बाहेक मेगु विकल्प मदु । भारतय् विन्ध्याचल पर्वतं दक्षिण लागाय् च्वंपि ब्राम्हणतय्त पंच-द्राविड व बिन्ध्याचल पर्वतं उत्तर लागाय् च्वंपिन्त पंच-गौड कथं ब्वथला तःगु दु । थ्व ‘पंच-गौड’ व ‘पंच-द्राविड’ ब्राम्हणतय्गु धलखय् नेपाःया ब्राम्हण वा राजोपाध्याय धकाः न्हृयथना तःगु मदुसां जयस्थिति मल्लं जाति विभाजन यायेगु झ्वलय् थ्व खंग्वःत छ्यला तःगु खनेदु । तर, ब्राम्हण जातिइ विभाजन याना तःगु धाःसा खनेमदु । अले, थौंकन्हय् पंच-गौड व पंच-द्रविड धायेगु चलन न्हना वनेधुंकूगु दु । स्वीखुता जातया नियम न्हृयथनेगु झ्वलय् देब ब्राम्हण छथ्वःयागु जक विवरण बिया तःगु दु । वंशावलीइ थथे न्हृयथना तःगु दु । “देव ब्राम्हण – स्व जातिलाई मंत्र दिनु । राजालाई मंत्र सुनाउनु । श्रेष्ठसम्म जजमानी चलाउनु । वेद, मन्त्र, स्मृति पुराणादि कर्ममा चल्नु चलाउनु । राजगुरुघरले पुराण नबाच्नु । राजगुरु हुन्याले अर्कालाई मन्त्र नसुनाउनु । सुतक १२ जुरो २ -१२-) लट्या मान्नु । अपुता मर्दा ब्राम्हणी स्वधर्ममा छउञ्ज्याल ब्राम्हणको अपुताली दाज्यू भाइलाई जाँदैन । क्रिया कर्म पनि अरुले पाउँदैन ।”
थुकिं जयस्थिति मल्लया पालय् देव ब्राम्हण जक दुगु स्पष्ट जुइसा, थुमिगु ज्या वा लजगाः व छुं चलनया विषयलय् नं छुं सिइके फु । विषयगत सर्न्दर्भय् विश्लेषण यायेबलय् छु निष्कर्ष पिकायेज्यू धाःसा जयस्थिति मल्लया इलय् पंच-गौड व पंच-द्राबिडया थी थी खलःया राजोपाध्यायत निश्चित दुगु खः । थ्व खँया दसि कथं छगू पुलांगु सफुतिइ पुरोहित वर्गयापिं पंच गौड व गुर्रुवर्गयापिं पंच द्राबिड ब्राम्हण खः धयागु टिप्पणी -हरि नारायण राजोपाध्याय याके) लुया वःगु दु । थ्वयातहे पुष्टि यायेकथं पुरोहित वर्गय् लाःपिं वंघः छेँ खलःया गोत्रोच्चारणय् ‘गौड’ खँग्वः छ्यला तःगु खनेदु । थुकथं पंच-गौड व पंच-द्राबिड धकाः भेद यानातःगु खने दुसां व्यवहारय् छुं हे भेद खने मदु । इपिं दक्वं सामुहिक रुपं देब ब्राम्हणकथं छधी जुया च्वनेधुंकल । थौंकन्हय् पंच-गौड व पंच-द्राबिड खँग्वः तनावन । लिच्वः कथं राजोपाध्यायया ‘पूर्वभुमि’ लुइके थाकुल । -भौगोलिक वर्गीकरणकथं – पंच-गौड व पंच-द्राबिडकथं थुपिं भारतया विन्ध्याचल पर्वतं वःपिं धकाः अनुमान यायेफु ।)
नरलय् (हाँडिगाउँ) लुया वःगु छगू अभिलेखय् थथे च्वया तःगु दु – “होता नवह श्रीडुंथ लिक्ष द्विजवर श्रीजयपति वुखु श्रमने ।। श्री ललितापुरी मद्वि चा तार आदीतडा ………………… महाराष्ट्रगतो द्विवजवर श्री लक्ष्मी देव सोम श्रमने तस्य भार्या श्री ….. निमेको नाराय …….. ।” थ्व अभिलेखं यलया छगू खलः महाराष्ट्रं वःपिं ब्राम्हण जुयाच्वन धकाः सिइकेफै । तर व खलः गुगु खः धयागु निर्णय यायेत “श्री जयपति” व “श्री लक्ष्मी देव सोम श्रमने” नांया छगू खलःया वंश वृक्षय् खने दयेमाल ।
अथे च्वय् न्हृयथनागु खँयात पुष्टि याइगु मेगु छगु पाण्डुलिपिया अभिलेख नं दु “सम्वत ३३६ गुज्र्जर देशीय चमत्कार पुरागत ब्राम्हण पण्डिताचार्य श्री हरिहरेण लिखित मिति” ।
थुकथं राजोपाध्यायया दुने छखलः महाराष्ट्रं -गुजरातं) वःगु धकाः ऐतिहासिक रुपं धायेफुगु स्थिति दु । अथे हे ‘वंघ छेँ’ खलःया राजोपाध्यायत पश्चिमं वःगु खः धयागु खँया प्रमाण थुमिगु परम्परागत आगं लागाय् स्थापना यानातःगु लोहं पौ आः नं सर्ज्यान्त दनि । थुकि देशयागु नां च्वयातःगु मदु । कदाचित उब्ले तकया इलय् थ्यंबलय् थःगु पूर्व देशयागु नां लोमने धुंकूगु जुइमाः ।
थ्व बाहेक ठोस प्रमाण मदुसां थी थी जनश्रुतियात बः कयाः राजोपाध्यायत गनं वःगु धैगु खँ थुकथं दुः
१. राजोपाध्यायतय्सं थः कन्नौजं -कान्यकुब्ज) वयागु धकाः दावी याः,
२. हरिसिंह देव वा नान्यदेव नापं स्वनिगलय् दुहां वःगु खः । हरिसिंहदेव नाप दुहां वःपिं ब्राम्हणतय्गु नां अलास राज व उलास राज जुल । अलास राज राजोपाध्यायतय्गु पर्ुखा खःसा उलास राज पर्वते ब्राम्हणया पूर्वजजुल ।
३. कान्यकुब्जं वःपिं निम्ह दाजु किजा ब्राम्हण उलास राज व अलास राज मध्ये छम्ह ख्वपय् व मेम्ह येँय् च्वन । थुमि सन्तान हे थौंकन्हय्यापिं राजोपाध्याय समुदाय खः ।
४. प्यम्ह ब्राम्हण वःगुलिइ स्वम्ह स्वनिगःया स्वंगु शहरय् व छम्ह पर्वतय् च्वं वन । व हे पर्त्या ब्राम्हणया पर्ुखा जुल ।
५. भक्तपुर -ख्वप) या छगू वंश वृक्षय् उलास राजयागु नां न्हृयथना तःगु दु ।
७. पद्म गिरि वंशावलीया धापू कथं शंकाराचार्य नेपाः वयेगुसिकं न्हृयवः हे स्वनिगलय् राजोपाध्याय दये धंुjmूगु खः । उब्ले बौद्धमार्गीतय्सं दमन यानाः झिगू परिवार जक ल्यं दुगु खः । वहे झिगू परिवार मध्ये खुगू परिवार यलय्, निगू परिवार येँय् व निगू परिवार ख्वपय् च्वंवंगु खः ।
८. नेपालय् -हिमवत खण्ड) आदिमानव सृष्टि जूगु धकाः विश्वास याइपिंसं वैदिक सनातन -हिन्दु) धर्म नेपालं हे न्यनावंगु विश्वास यानाः राजोपाध्याय ब्राम्हणया पूर्खा नेपालय् हे उत्पत्ति जूगु मानेयाः ।
राजोपाध्यायत गुब्ले वःगु धकाः सम्वत हे उल्लेख यायेगु स्थिति मदु । मल्लकालय् जक वःगु खः धका नं धायेगु स्थिति मदु । छाय्धाःसा स्वनिगलय् प्राचीन कालं निसें हे ब्राम्हणत दुगु ऐतिहासिक प्रमाणत दु । नेपाःया चर्चित मानदेवया चांगुइ स्थापना याना तःगु वि.सं.५२१ -४६र्४र् इ.) या लोहँ पतिइ ब्राम्हणतय्गु खँ न्हृयथना तःगु दु । अथे हे लिच्छवी कालया मेगु थी थी अभिलेखय् ‘प्यंगु वर्ण झिंच्यागूजात’ न्हृयथना तःगु आधारय् उगु इलय् स्वनिगः दुने ब्राम्हण दुगु प्रमाणित जू ।
राजोपाध्यायया पर्ुखातय्सं प्राचीन कालंनिसें राजोपाध्याय धायेगु मयाःगु खने दु । राजोपाध्याय च्वयेगु शुरु जुइधुंकाः नं थाय्थासय् उपाध्या वा सोम श्रमण च्वयेगु यानाच्वंगु खः । ऐतिहासिक कथं प्रमाणित ‘राजोपाध्याय’ छ्यला तःगु नां दुगु अभिलेख १३६०र्इ पाखे यागु खः । शम्शुद्धीन इलियास नांयाम्ह बंगालयाम्ह शासकं स्यंका थकूगु पशुपतिनाथया लिंगया थासय् न्हूगु लिंग स्थापनाया ज्याय् आचार्य जूम्ह सगणपति आराध्य र्समणया काय् श्री रहशपतिया नां नापं दुगु ल्वंह पौया उद्धरण थथेदु – “परम गुरु रघुवंशोद्भव राजपुरोहित …………….. सगण्पति आराध्य र्सर्म्मणः कनिष्ठ पुत्रेणा माता श्री तेज लक्ष्मी गर्भोद्भवतार राजोपाध्याय द्विजवरोत्तम श्री रहसपति आराध्य र्सर्म्मणानुज राजोपाध्याय द्विजवरोत्तम श्री रणपति आराध्य शर्म्माणानुजेन” ।
थ्व अभिलेखं सगणपतिया इलय् तक राजपुरोहित धायेगु याःसां राजोपाध्याय धायेगु चलन मदुगु जुया च्वन, अले रहसपतिया पालंनिसें जक राजोपाध्याय च्वयेगु चलन नीस्वन धकाः स्पष्ट याः । थुकिं रहसपति, ‘राजोपाध्याय’ च्वःम्हः न्हापांम्ह मनू खः धाये छिं । नापं राजोपाध्यायया पूर्खात राजोपाध्याय मच्वसे नं नेपालय् च्वनाच्वंगु प्रमाणित जू । थ्व हे हुनि थुपिं मल्लकालय् जक नेपालय् वःगु मखु धयागु खँ सिइदु ।
स्वनिगःया नांजाःगु प्राचीन कालय् स्थापित प्यम्ह नारांद्यो मध्ये स्वंगू नारांद्यो इचंगु, चांगु व शेषनारायणया पूजारीकथं ज्या याना वयाच्वंगु तथ्यं नं राजोपाध्यायत प्राचीन कालंनिसें स्वनिगलय् दुगु प्रमाणित याः । अथे हे प्राचीनकालय् नेपाः हये धुंकूम्ह बुंगद्योया रथ जात्राय् राजोपाध्याय संलग्न जुया च्वंगु आधारय् नं थुपिं स्वनिगःया प्राचीन बासी खः धयागु सिइदु । अथे हे छगू वंशावली कथं ने.सं. २४५य् स्थापना जूगु विजेश्वरी द्यो मंख छेँया म्हृयाय्मचा धायेगु जनश्रुति प्रचलित जुयाच्वंगु खं नं राजोपाध्यायया प्राचीन प्रमाणिया आधारत खः । छाय्धाःसा, मनू हे विजेश्वरी द्यो जूगुयात विश्वास मयायेगु खःसां उगु इलय् ‘मखं छेँ’ राजोपाध्यायया अस्तित्व दयेधुंjmूगु सिइदु । थुकथं थी थी मिखां स्वयेबलय् विश्लेषण यायेबलय् राजोपाध्याय नं नेवाः समाज ति हे पुलां खने दु । थ्व हे हुनिं नेवाः समाजं बिस्कं तये मफयेक राजोपाध्यायत नेवाः समाजय् प्यपुना च्वंगु वा नेवाः दुनेया छगू जात जूगु जुइमाः धायेफु ।
२. थाय्बाय्,जनसंख्याः
राजोपाध्यायया थाय्बाय् धयागु स्वनिगः हे खः । थुमिसं स्वनिगःया ब्याक्कं नेवाःतय्गु गां-बस्तीया जजमानी ज्या याना च्वंगु खःसां, विशेष यानाः येँ, यल व ख्वप स्वंगू शहरय् सीमित जुयाः वसोवास यानाच्वंगु दु । शहरय् नं लाय्jmू लागाय् लाःगु त्वालय् च्वनाच्वंगु खनेदु । थुगु आधारय् मल्ल जुजुपिनिगु इलय् लाय्jmूनाप क्वातूगु स्वापू दुगु खः धकाः अनुमान यायेगु थाय् दु । थौंकन्हय् लाय्कुलिं तापाःगु त्वालय् जक मखु गां-गामय् अझ मर्सय् नं च्वंवना च्वंगु लुइ तर इमिगु मूल खलः वा कुल छेँ स्वंगू शहर मध्ये छगू नाप स्वापू दुगु खँ सीदै ।
ख्वपय् लाय्कू लागाया त्वाः गथेकि लाय्कू, लास्कू, ध्वाखा, इच्छु, स्वामला, तगो लोहँ, तःमर्हि, आदि थी थी त्वाःया नां खनेदुसां थुपिं छथाय् हे लाः । अले राजोपाध्यायत थ्व हे थासय् छधी जुयाः च्वनाच्वंगु दु । छखा निखा छेँ इनाचो, लालाछेँ, त्याछेँ, चास्ख्यः सुकुल ध्वाखा, व्यासी, खौमा आदि त्वालय् नं दु । भोंत व पन्ति -पनौती) लागाया जजमानी ज्या यायेत छगू छगू परिवार निथासय् च्वंवना च्वंगु नं दु । ख्वपया हे छगू परिवार जागिर नयाः हेटांैडाय् च्वंवना च्वंगु दु । ख्वपयापिं जजमानत यक्को हे येँय् वयाच्वंगु जूगुलिं राजोपाध्यायया तःगु मछि खलःत नं येँय् वयाच्वंगु दु । थुपिं मध्ये छखलः वटुइ, मेगु त्यःरय्, अथेहे नःघलय्, दलाछिइ, ब्रम्ह त्वालय् व मखनय् नं लुइके फइ । अट्को नारायाणया छगू परिवार मिजंत मदया न्हनावने त्यंगु दु ।
छगू परिवार चिकंमुगलय् नं दु । थ्व परिवारया गोत्र ख्वपया राजोपाध्यायतय् थें भारद्धाज गोत्र जुगू व ख्वप लागाया चांगु नारायणया पूजारी जुयाः चांगुइ नं च्वनीगु कारणं ख्वपया खलः थें खने दु । तर वास्तवय थुपिं येँ, यल व ख्वप स्वंगुलिं देया उपाकर्म गुथि नाप स्वापू मदुगु हुनिं थुमित चांगु खलः धकाः बिस्कं खलः माने याये माःगु दु । चांगु नारायणया स्थापनाया झ्वलय् पूजारीकथं खनेदुम्ह सुदर्शन ब्राम्हणयात चांगु पूजारीतय्सं थःगु पूर्खा माने यायेगु परम्परा नं दुगुलिं थ्व परिवारयात मेगु खलः नाप तयेगु पाय्छि मजू ।
यमि राजोपाध्यायया मू थाय्बाय् धयागु वंघः व मखं खः । वंघः छेँ खलःयापिं राजोपाध्यायत छुं भचा न्हृयोखाय् च्वनाच्वंगु दु । न्हृयोखां छगू परिवार थाय्मरुइ, छगू परिवारया दाजुम्ह मैतीइ व किजाम्ह ताहाचलय् च्वं वंगु दु । न्हृयोखाया हे छगू परिवार बिराटनगरय् व भरतपुरय् नं च्वं वनाच्वंगु दु । वंघः छेँ खलःयापिं मध्ये छगु परिवार ध्वाखा त्वालय् दु । थनं हे छगु परिवार बायाः कलंकीइ च्वं वनाच्वंगु दु । छगू परिवार ख्वपय् च्वं वंगु दुसा मेगु छगू परिवार दल्लुइ च्वंवंगु दु ।
मखं छेँयापिं येँ देय् हे तोताः वंगु खने मदु । तर थी थी त्वालय् च्वंवना च्वंगु धाःसा खनेदु । ‘मखँ छेँ’ खलः धायेगु याःसां छगु कुल बाहेक ‘मखं छेँ’ यापिं अन संु हे च्वना च्वंगु मदु । मखं छेँयापिं निगू परिवार जक मखं त्वालय् च्वनाच्वंगु दनि । मेपिं थँहिति, ज्याथा, न्हाय्कंतला, न्यत थाय्मरु, बागबजार व स्वयम्भूइ न्यनाच्वंगु दु ।
दबूछेँ खलःकथं म्हसिका दुगु राजोपाध्यायत छखलः न्हाय्कंतलाय् दु । थुमित येँयागु ‘उपाकर्म गुथिइ’ दुथ्याका तःगु मदु । थुमिगु बिस्कं हे उपाकर्म गुथि दयेका तःगु दु । अथे जूगुलिं थुमित येँयापिं मखु धाइ । थुमिगु गोत्र, ख्वपयापिनिं थेँ भारद्वाज गोत्र जूगु व मेगु रीतिथिति नं ख्वपयापिंलिसे ज्वःलाःगुलिं ख्वपयापिं धायेगु याः । थ्वहे खलःया छगू परिवार थाय्मरुइ नं च्वनाच्वंगु दु । मेगु छगू परिवार मैतिइ दु सा मेगु छगू परिवार न्हू बानेश्वरय् दु ।
यलया नं लाय्कू लागाय् लाःगु पटुको त्वालय् छखलः च्वना च्वंगु दुसा मेगु तःधंगु बस्ती पूर्णचण्डि (पुन्चलि) या जःला-खःलाया लागाय् दु । स्वथय् नं छखलः दु । पिंबाहाःया स्वनिम्हय् नं राजोपाध्यायत तःधंगु ल्याखय् वस्ती दयेकाः च्वनाच्वंगु दु । थनया छगू परिवार अमेरिका थ्यना च्वंगु दु । स्वथ खलःया छगू परिवार तुइलाय्क्वय् नं दु । अथे हे मंगः बजारय् पटुको खलःया छगू परिवार च्वनाच्वंगु दु । अथेहे मखं व सानेपाय् नं दु । पुन्चलि लागाया तःधं लिवि खलःया छुं परिवार शेष नारायणया पूजारी कथं फम्पि इच्वनाच्वंगु दु । इपिं अनया रैथानि जुइधुंकल । फम्पि खलःया छगू परिवार मलंगवाय् व छगू थिमिइ दु । निगू परिवार येँय् दु । येँय् वंपिंमध्ये छगू न्हृयोखाय् व मेगु जैसि देगलय् दु । यल खलःया हे छगू परिवार त्यःरय् नं च्वनाच्वंगु दु । अथे हे छगू परिवार यंगालय् नं दु । यंगालं छगू परिवार सानेपा व मेगु परिवार ताहाचलय् वंगु दु ।
जनसंख्याः जनसंख्याया ल्याखं दक्कले तःधंगु समूदाय यलय् दु । थन राजोपाध्यायया जनसंख्या लगभग ५०० -न्यासः) दु । येँय् २५० -निसः त्यां) मयाक्क राजोपाध्यायत दु । अले ख्वपय् २५० -निसः त्या) सिकं म्हो हे जक जनसंख्या दु । तर, येँय् ख्वपं व यलं थःगु थाय्बाय् त्वःताः च्वंः वयाच्वपिं नं दुगुलिं जक येँया जनसंख्या आपाः खनेदुगु खः वास्तवय् यमि राजोपाध्यायया ल्याः म्हो जक खः । वर्तमान अवस्थाय् च्वना च्वंपिनिगु जनसंख्या स्वयेगु खःसा ख्वपय् दक्कलय् म्हो ल्याः खने दु । जजमानतय् ल्यूल्यू ख्वपं वः यलं येँय् वःपिं वाहेक राजोपाध्यायत उखेंथुखें वर्साई सरे जूगु खने मदु, छखा निखा छेँयात अपवाद माने यायेमाली ।
लजगाःया ल्याखं राजोपाध्यायत गां-गामय् नं न्यनाः वने माःगु खः, तर अथे मजू । फंपि खलः छगूयात अपवाद धायेमाः, छाय्धाःसा थुमिगु कुल छेँ यलय् मदय् धुंकल । थुमिगु छेँ-बुँ आदि दक्को प+mपिइ हे जक दु । थ्व बाहेक मेपिन्त स्वयेगु खःसा येँयापिं राजोपाध्यायतय्सं सीतापाइल्ाां उत्तर पाखे इचंगु, रानीवारी कागती गां, बालाजु, फुसिंख्यः, टोखा, भुइजःसि, व गोलं वना गोकर्ण्र्ाा लागाय् जजमानी ज्या याना वयाच्वंगु खनेदु । तर गोकर्ण्र्ाासक्व व थिमि बाहेक स्थायी बसोबास गनं हे याना च्वंगु मदु । इचंगुइ नारायण द्यःया नित्य पूजा व आरती नापं यायेमाःगु जूगुलिं वंघः छेँया छगू परिबार इचंगुइ हे च्वनाच्वंगु दु । न्हापा ला छगू फल्चाय् च्वनीगु खः, थौंकन्हय् मन्दिर लागां पिने छेँ दनाः च्वनाच्वंगु दु । व पूजारी पिनिगु कुल छेँ वंघलय् आः नं द हे दनि । गुलिं छेँजःपिं वंघलय् च्वनाच्वंगु नं दु । वंघः छेँ खलःया छगू परिवार टोखाय् च्वनाः जजमानी ज्या याना च्वंगु नं लुइ । तर इपिं टोखामि जुयाच्वंगु मदु । परिवारया छम्ह निम्ह दुजः जक टोखाय् च्वनीगु खः, ल्यं दुपिं थःगु कुल छेँ वंघलय् हे च्वनीगु खः । मेमेगु गामय् ज्या दत धाःसा गामय् वनी अले ज्या सिधल कि येँय् हे लिहां वइ । गोल देय्या जजमानी नं वंघः छेँयागु हे खः, तर थौकन्हय् दं नया पटूको यापिं च्वनाच्वंगु दु । स्वनिम्ह खलःया छगू परिवार अन जजमानी ज्या यानाच्वंगु दु । ख्वपया छगू परिवार न अन राज-राजेश्वरीया पूजा यानाः च्वनाच्वंगु दु ।
अथे हे ख्वपय् नं चांगुनिसें भोँतः, धौख्यः, पनौति, थिमि, गां-गामय् वनाः पूजा-पाठ जजमानी, आदि ज्या कोचायेकाः ख्वपय् हे लिहां वइगु खः । थौंकन्हय् जनसंख्या बृद्धिया कारणं छगू परिवार भोँतय् व छगू परिवार पनौतिइ स्थायी रुपं च्वनाच्वंगु दु । चांगु नारायणया पूजारीपिं नं स्थायी रुपय् चांगुइ च्वनाच्वंगु दु । थुमिगु येँय् चिकंमूगलय नं छेँ दु ।
यलय् नं गामय् जजमान दुपिं खलःत दु । ख्वप लागांनिसें थसि, थैव, थेचो, बरेगां, प+mपि, किपू, मच्छेगां, बलम्वु, थक्वाः, नैकाप, आदि लागाया ब्याक्कं गां व सक्वय् नापं यलया राजोपाध्यायतय्गु परम्परागत जजमानी लागा खः । गोकर्ण्र्ाा नं यलय् राजोपाध्यायतय्सं जजमानी ज्या याना वयाच्वंगु दु । तर थ्व यमितय्गु हे खः धाइ । लिपा यलया पटूको खलःया छगू परिवारयात दं वःगु धाइ ।
३. सामाजिक व्यवस्था
राजोपाध्यायया हिन्दु सनातन धर्म परम्पराकथं प्यंगू वर्ण्र्ााध्ये ब्राम्हण वर्ण्र्ाा लाः । थ्व जाति विशेष याना नेवाः समाजया हिन्दु नेवाःत मध्ये स्यस्यःतय्गु पुरोहित वर्ग खः । समाजय् थुमित ‘बाज्या’ धकाः सम्मानपर्ूवक, सम्बोधन यायेगु चलन दु । थौंकन्हय् नं परम्परागत विचार धारायापिं नेवाःतय्सं नापलाःथाय् तक “भागि याये” धकाः छ्यों क्वःछुकी, अले राजोपाध्यायं थःगु जव ल्हाः भागि याकाः सुवाः बिइ “भाग्यमानी जुइमा” धकाः । खँल्हाबलाय् नं मेपिन्त सम्मानजनक खँग्वःकथं ‘छि’ ‘झासँ’ ‘दिसँ’ छ्यलां गाः, तर राजोपाध्यायायतय्त ‘छःपिं’ ‘बिज्याहुं’ आदि खँग्वःत छ्यलेगु याः ।
थथे नेवाः समाजय् विशिष्ट थाय् कयाच्वंगु हुनिं व ब्याहा यायेबलय् नं मेगु जातया म्हृयाय्मचा स्वीकार मयाइगु हुनिं अले नयेत्वनेगु खँय्नापं बिस्कं ब्यवहार यायेमाःगु हुनिं राजोपाध्यायत सामाजिक कथं ब्याग्लं च्वनाच्वंगु अनुभव जुइगु जुल । लिच्वःकथं राजोपाध्यायत नेवाः मखु धयागु सः नं न्यने मालाच्वंगु दु । तर, राजोपाध्यायया मां-भाय् नेपाल भाषा जूगुलिं मेगु न्हृयात्थें ज्याःगु अनेवाः लक्षण दुसां नेवाः समाजं पिने धाये फइमखु ।
राजोपाध्यायतय्गु पूजा पद्धतिया सफू संस्व[mत भाय्यागु खःसां उकि निर्देशनात्मक भाय् नेपाल भाषा हे जुयाच्वनी । उकिया प्रमाण वंघः छेँ खलःया आगं नाप स्वापू दुगु लोहँ पौ -ने.सं. ७५२) खय् संस्व[mत धुंकाः नेपाल भाषां च्वयातःगुयात कायेफु । उगु इलय्यापिं राजोपाध्यायतय्सं हे नेपालभाषायात थःगु भाय्कथं नालाः कया च्वनेधुंjmूगु खनेदु ।
व्यवहारय् राजोपाध्यायत सांस्व[mतिक व धार्मिक दृष्टिं पुरोहित वर्ग व गुरु वर्गकथं निगू समूहलय् ब्वथले ज्यू । गुर्रूवर्गयापिंसं जजमानतय्त मन्त्रदान, देखा बिइगु, व तान्त्रिक पूजा अनुष्ठान याइ । पुरोहित वर्गं वैदिक पूजा-पाठ याइ । थुकथं सांस्व[mतिक व धार्मिक ख्यलय् विभेद खनेदुसां, सामाजिक दृष्टिं छुं हे मपाः । निगुलिं पुचःया थाय् समान माने यानातःगु दु अले म्ह्याय्मचा कालविल नं चलेजू । रीतिरिवाजय् सामान्य भेद दुसां राजोपाध्यायत छगु हे समुदाय कथं च्वनाच्वंगु दु ।
क) प्रचलित संस्कार पद्वतिः
धौ बजि नकः वनेगुः प्वाथय् दुम्ह म्ह्याय्मचायात धौ बजि नकः वनेगु चलन दु । मचा बुल धाःसा झिन्हु तक जयबिलि बारेयानाः ब्यंकेगु याइ । थ्व हे दथुइ, मचा बुयाः खुन्हु दु खुन्हु निनिपिं सःताः छैथि याकी । मतच्याकेगु आदि ज्या फुक्कं यायेमाः । झिंनिन्हु खुन्हु नामकरण याइ ।
अथे हे ‘फलान्नप्राशन’ धका जंको यायेगु चलन दु । म्ह्याय्मचा जूसा न्यालां वा न्ह्य्लां याइ । काय्मचा जूसा खुलां वा च्यालां जंको याइ । थुकिइ पुरोहितयात सःताः कलशार्चन पूजा याकाः मचायात ‘थाय्भु’ नकी । थकालिया ल्हातं जा नकेगु, तासयागु लं व तपुलि पुइकाः, रक्षामाला कोखायेकाः वहयागु कल्ली न्ह्याकाः, पाजुम्हेस्यां बुयाः ‘स्थान गणेश’ चाःहिकेगु आदि फुक्कं यायेमाः ।
बस्का -बुसँखाय्) -चुडाकर्म) – काय्मचा दच्छि, स्वदँ वा न्यादँ वा न्ह्यदँ दइबलय् चूडाकर्म यायेमाः । बुस्का व कय्तापूजा -व्रतबन्ध) धकाः छक्कलं याइ । ‘वुसँखाय्’ नामं हे थुइकेफु कि थुकी मचायात दक्कले न्हापाया सँ खाकेगु ज्या जुइ । अर्थात आँगसा -आगंसं) जक ल्यंकाः सुचुक्क सँ खाकी । थ्व हे कर्मय् न्हाय्पनय् नं प्वाःखंकी । थ्व ज्या सांकेतिक रुपं पाजुं याइ अलेे धात्थे सँ खाकेगु व न्हापनय् प्वाः खंकेगु ज्या मेपिंसं याइ । थुकी नं थःथिति, इष्टमित्र सःताः भ्वय् नकेमाः ।
बुर्हां तयेगुः बुर्हां तयेगु धैगु मेपिं नेवाःतय् कय्तापुजा थें खः । तर, थथे खयाः नं छुं भतिचा पाः । कय्ता जक बियां मगाःगुलिं जुइमाः कय्तापूजा धायेगु पलेसा बुर्हां तयेगु धाइ । छुं दँ न्हृयःतक्क काय्मचा च्यादँ दत कि ब्रतवन्ध यायेगु धकाः मचायात लांं-लांतक्क ब्रम्हचारीया भेषय् आश्रमय् च्वने थें यानातइगु खः । उकिं खँल्हाबलाया भासं ‘बुर्हां तयेगु’ -ब्रम्हचारी दयेका तयेगु) धाइगु खः ।
परम्पराकथं ब्रम्हचारी तयेगु खःसा थ्व अवधिइ गुन्हुपुन्हि लाकेमाः । उकिं गुन्हुपुन्हि न्हृयः ब्रतवन्धया साइत स्वयाः बुर्हां तयेगु ज्या जुइ अले गुन्हुपुन्हिं सिधल कि हानं साइत स्वयाः ‘बुर्हां पिकाये’ माः । साइत मदुगु दँ लात धाःसा वैसाखं बुर्हां तया भाद्रय् पिकाये मालेफु । साइत दुसा लच्छि लत्या जक तःसां गाइ । बुर्हां तयेखुन्हु मचायात म्हासुगु तपा लं थेँज्यागु थःगु हे छाँटयागु लं फिकाः, बिधि पर्ूवक होम पूजापाठ यानाः छेँेया थकालीपाखें गायत्री मन्त्र दान याकी । मेगु जातया थेँ लुसि थिइकेगु ज्या नं जुइ । अले गायत्री मन्त्र ज्ञाताया हैसियतं बाज्वः -वच्छि-स्वपुकाया) ज्वना नं बिइ । प्यन्हु लिपा वेदारम्भ धकाः वेद पाठ यायेगु अधिकार बिइ नापं मेगु बाज्वः ज्वना नं बिइ । थुकथं पर्ूण्ा रुपं ब्राम्हणं याइगु ज्याया ब्याक्कं अधिकार प्राप्त जुइ । गुन्हुपुन्हि खुन्हु नं तःधंगु यज्ञ यायेमाः । वसिकं न्हृयः स्नान तर्पण यायेत ब्रम्हचारीयात लँय् सुयातं मथिइक खुसिइ यंके माः -येँया शोभा भगवती, यलया शंख मूलय् व ख्वपया खोंरय्) अनं मुना च्वंपिं देशय् दक्को राजोपाध्यायत नाप सामूहिक स्नान तर्पण आदि याके धुंकाः छेँय् लित हयाः श्रावणी कर्म धकाः पूजापाठ व यज्ञ नापं याइ ।
थ्व इलय -बुर्हां तयेबलय्) ब्रम्हचारीयात बिशेष नियम कथं जीवन हंके बिइ । थाय् दुसा ब्रम्हचारीया निंति नयेगु, द्यनेगु, जा थुइगु थाय्नापं नित्य होम यायेत बिस्कं थाय् बिइमाः । उगु थासय् पिनेयापिं मनूत दुहां वनेमदु । नी-ची यानाः द्यांलाना च्वंम्ह मनू जक शोधन याना तःगु हलूति हाः यानाः जक दुहाँ वने दइ । ब्रम्हचारी नं थःगु लाग्ाां पिहां वनेत हलूति हाः यानाः जक वनी । न्हि निकः होम यानाः, न्हि छछाः जक शुद्ध शाकाहारी भोजन यानाः, ऋषि मुनियागु जीवन हनेमाः -थुबले निसें द्य बलि बियाः नयेगु चलन सुरु जुइ) । थुकथं बुर्हां तयेगु ज्या तच्वकं थाjmूगु व मस्त स्jmूल वने मखनाः शिक्षाय् नापं लिपा लाइगु कारणं थौंकन्हय् आपास्यां जजमानतय् थेँ छन्हंु हे बुर्हां तयेगु ज्या सिधयेकेगु याना हयेधुंकल । खजा छम्ह, निम्ह राजोपाध्यायतय्सं आःतक्क नं परम्परा कथं बुर्हां तयेगु याना च्वंगु दनि । पुलां नं जुइ मफु, न्हू नं जुइ मफुपिंस प्यन्हु बुर्हां तयेगु नं यानाच्वंगु दु । थथे बुर्हां तये धुंकल कि जजमानयाथाय् वनाः पूजा पाठ यायेगु अधिकार दइ ।
बाःर्हाः तयेगुः बार्हाः तयेगु चलनय् राजोपाध्यायतय्गु थःगु हे पहः दु । च्वय् वयान याना कथं लां-लां ब्रम्हचारी तयाः बुर्हां पिकाये धुंकाः कन्हसंनिसें प्यन्हु तक बार्हाः तयेगु याइ । थथे मिजं मस्तय्त बार्हाः तयातइबले कोथाय् कुना तये म्वाः । निभा स्वये ज्यू, खालि निभालय् वने मज्यू अले शाकाहारी शुद्ध भोजन नयाः च्वनेमाः । थुकिया शास्त्रीय आधार न्हृयाग्गु हे जुइमा, थुकिं लां-लां छकू कोथाय् कुंकाः च्वनाच्वंम्ह मचा बुर्हां पिकाये धुंकाः छक्कलं त्वःता छ्वयेबलय् छंु दर्ुघटना जुइ धकाः मचायात विस्तारं स्वतन्त्रता बिइत थुकिं अंकुश तयेत ग्वाहालि याः । उकिं मिजंमस्तय्त बार्हा तयेगु ज्या बुर्हां तयेगु ज्याभ\mवः नाप हे घाका तःगु खनेदु ।
थ्व चलनं मिसामस्तय्त अःपुल । छाय्धाःसा काय्मचायात प्यन्हुजक तयेधुंकूगुलिं मिसामस्तय्त नं च्यान्हुजक तयां गाका हल । अर्थात न्हापा राजोपाध्याय समुदायलय् ब्याक्कं बाल बिवाह जुइगु खः । अर्थात् न्हापा राजोपाध्यायतय् ‘इहि’ यायेगु चलन मदुगु खः । अले धर्म शास्त्रय् धया तःकथं न्हापांगु रजस्वला -थिइमज्यू) जुइ सिकं न्हृयः बिया छ्वइगु खः । लिच्वः कथं भाःत दये धुंकाः जक मिसात बाःर्हाः च्वनीगु जुल । उकिं भाःतम्ह प्यन्हु बार्हा च्वने धुंjmूम्ह जुइगुलिं मिसाम्ह च्यान्हुं गाः यानातःगु खः । भाःतम्ह दइगु जूगुलिं बार्हा पिकाइगु ज्या भाःतम्हपाखें हे याकी । थौंकन्हय् बाल बिवाह बन्द हे जुइ धुंjmूगुलिं इहि यायेगु चलन नं शुरु जूगु दु । अले न्हापांगु रजस्वला जुइकाः तिनि बाःर्हाः तयेगु याइ । थः न्हयाःबलय् बाःर्हाः तयेगु चलन मदु ।
इहिपाः -ब्याहा) ः न्हापा इहि याये म्वाःगु जूगुलिं राजोपाध्याय बिवाह संस्कारय् यज्ञ-होम व कन्यादान नं यायेमाः । मेगु खय्ँ भचा-भचा मेगु जात नाप ज्वःलाः । गथे कि निगुलिं परिवार सन्तुष्ट जुयाः ब्याहा यायेत तयार जुलकि मिजंपाखें ग्वय् बिइगु धकाः ग्वय् नापं सौभाग्यया सगं व थी थी मरिचरि, सिसाबुसा, दुरु, न्या, आदिया कु हे ज्वनाः ब्यूवनी । मिसायागु छेँय् कु ब्वयाः थःथिति इष्ट-मित्रतय्गु न्हृयोने मिजंया छेँया थकालिं मिसा पाखेंयाम्ह थकालीयात ग्वय् लःल्हाना बिइ । ग्वय् काये धुंकाः छेँया नकिनं ‘ग्वय् कु’ खय् तयाहःगु संग मिसामचा -भम्चाजुइम्ह) यात बियाः ‘ग्वय्’ बिइगु ज्या कोचायेकी । ‘ग्वय्’ कालबिल जूगुया अर्थ ब्याहा जुइगु पक्का जुल धयागु जुइ । छुं जुयाः ब्याहा जुइ मफुत धाःसा ‘ग्वय्’ लित बिइमाः धयागु धारणा प्रचलनय् दु । दुरुदाया बिइगु, नकेब्वनेगु नं याये माः ।
लिपा थःत पाय्क परे जूगु इलय् साइत स्वयाः कन्यादानया दिं कोछिइ । कन्यादानया प्यन्हु न्हृयः मिजं पाखेँ कल्यां न्हृयाकेगुया कु छ्वइ । ‘कल्या’ धयागु ल्हातय् चुरी थें न्हृयायेगु लुँयागु तिसा खः । थ्व तिसानापं मर्हिकसि, सगं नापं थी थी मरिचरिया कु छ्वइ । थ्व कुइ वःगु सगं कयाः मर्हिकसि तछ्यानाः थुकि दुगु लड्डु थी थी द्योतय्त छायेगु व परिवारया दुजःतय्त इना बिइ । थ्व कुइ वःगु मर्हि छुं भचा कोकानाः ल्यंका तयेमाः । छाय्धाःसा लिपा हानं व कु सँप्याकेबलय् लित बिया छ्वये माः ।
कन्यादानया छन्हु न्हृयवः ब्याहा याइपिं मिसा व मिजं निम्हेस्यां थःथःगु छेँय् ‘दुसः’ खुन्हु पिथ पूजा यानाः चायाम्ह अलिंद्यः धकाः अमर्ूत मर्ूर्ति दयेकाः पूजा यायेमाः । अनंलि मनूया धिकः अनुसारया हाकः तयार जुइ कथं छ्यनय् छपु कथि व तुतिइ छपु कथि तयाः छपु कथिं मेगु कथि तक कचिकां दयेका तःगु कुम्ह का चाःहिका -थ्व क्रियायात दुसःका वायेगु धाइ) दुसः का दयेकी । लिपा थ्व कायात हलू छिनाः म्हासुकी । थ्व सुका कन्हय् खुनु कन्यादान धुंकाः याइगु जगिं कलाःभाःतयात नापं चाहिकी बलय् थःथःगु दुसःका कोखायेका निगुलिं का छगू जुइक गथः चिनाबिइ । भम्चा दुकाइ बलय् नं थ्व दुसःका कोखायेगु यायेमाः ।दुसःका वायेगु सिधयेका ‘थाय्भु’ नं नके माः । ‘थाय्भु’ नये सिधयेकाः कलःवाये धुंकल कि दुसःयागु ज्या कोचाइ । लिपा मिसापाखें मिजंयात ब्वनेमाः । ज्वना छज्वः ग्वय् नाप ध्येबा छगः नं तयाः मिजंयात कन्यादान काः वा धकाः ब्वंके -निमन्त्रणा) छ्वयेमाः । थुकथं कन्यादान यायेत मिसा पक्ष पर्ूण्ा रुपं तयार जुइ धुंjmूगु दु धयागु खँय् आश्वस्त जुइ धंुकाः जक मिजंम्ह कन्यादान काः वनीगु खः ।
कन्यादान खुन्हु मिजंम्ह वने सिकं न्हृयवः साइतयागर्ुर् इ बिचाः यानाः सिन्हः, इहि पर्सि, मू लं, म्हासुगु ‘वह लं’ बिइके छ्वइ । व हे सिन्हः थकाली नकिनं मिसायात सिन्हः छायेकी, थ्व क्रियायात ‘सिन्दूरारोहण’ धाइ । कन्यादान याइबलय् मिजंपाखें बियाहःगु वह लं फिनाः मिसा वनेमाः । तर थौंकन्हय् भम्चा जुइम्हयात जिक्को -श्रृंगार) समाः याका हयेगु चलन दुगुलिं म्हासुगु ‘वह लं’ फिकेगु चलन तना वनाच्वंगु दु । ‘झुल्चा’ धाःगु सुकां थाना तइगु तपुलि जिक्को चिगो याना सपतय् सां पुइगु चलन धाःसा दनि ।
कन्यादानया साइत सुथसियागु जुया च्वनी । उकिं स्याःन्याःपिं पासापिं व नातागोतातय्गु चीधंगु जन्ती ज्वनाः ब्याहा याइम्ह मिजं मिसाया छेँय् वनी । बौम्हं कन्यादान बिइगु याइ । बौ मदुम्ह मिसा जुल धाःसा मामं अथवा छेँया मेपिं दुजःमध्ये छम्हय्स्यां कन्यादान बिइ । कन्यादानया प्रक्रिया भचा ताःहाकः हे जुइ । मिजं नं मिसायात सिखः कोखायेकेगु व मेमेगु तिसां तिकेगु ज्या थन हे जुइ ।
अनंलि मिसा व मिजं निम्हसित होम याकी, सिन्हः नं छायेकी । च्वय् न्ह्यथनागु दुसःका निम्हसितं कोखायेकाः दुसःका स्वानाः गथः चिइ, अले यज्ञया परिक्रमा याकी । यज्ञया ज्या सिधयेकाः मिजंयात भोजन -जा) याकी । भाःतया चिप कलाःम्हसित नकी । थुलि धुंकाः तिनि भम्चा पित बिया छ्वयेत तयार जुइ ।
थुखे मिजंया छेँय् अनुjmूलर् इ स्वयाः, ब्याहा याइम्ह मिजंयात मिसाया छेँय् हे तयाः, जन्ति न्हृयाकी । वास्तवय् धात्थेंयागु जन्ती थुगु इलय् तिनि जुइ । बाजा थाकाः जन्ति थ्यंकः वल कि तिनि ब्याहा याइम्ह मिजंयात जन्ति वःंपिं नाप तयेयंकी । अनंलि ग्वय् सायेकेगु ज्या जुइ । मिसा व मिजंयात छथाय् फेतुकाः छेँया दुजःपिं व फुकीतय्सं कोसः तयाः मिसायाके ग्वय् काइ । मां-बौ बाहेक दक्कोसिनं ग्वय् काये धुंकाः कलाःभाःत निम्हसितं छगु हे ‘थाय्भर्ुइ’ सब्जं -सह-भोजन) धकाः फलिं बजी -मर्हि नं दइ) या सात्विक भोजन याकी । कलः वायेकाः निची यानाः बौ नं ‘ज्वाला न्हाय्कं’ व मामं ‘सिन्हम्हू’ कोसः तयाः ग्वय् काइ ।म्हयाय्मचायात ‘लक्ष्मी’ भाःपिइगु हुनिं जुइमाः, मेपिनि थें तप्यंक म्ह्याय्यात पित बिया छ्वइमखु । छेँय्् नं पिहांवने सिकंे न्हृयवः छ्यली वा चुकय् पिचा छगुली वा जायेक तयाः म्हृयाय्यात -भम्चीत) व पिचाय् फेतुकाः मिजंनं ताय् हृवयेकाः तोता बिइ । थुलि यायेधंुकल कि म्हृयाय्मचा पक्षयापिंसं थिइ मज्यू धाइ । अले मिजं पक्षं ब्वना हयातःम्ह ‘दोको मिसां’ भम्चित थना यंकीगु खः । तर थौंकन्हय् मेपिनिगु देखासिकि यानाः पाजुम्हं बुयाः मोटर चाःहुइकाः मोटरय् फेतुका बिइगु याना हया च्वंगु दु ।
भम्चा पित बिइ धुंकाः, गणेद्योया न्ह्योने र्सार्वजनिक थासय् च्वनाः निगुलिं पक्षया दथुइ विचाःखँ ल्हायेगु ज्या नं यायेमाः । मिजं या छेँया पिखालुखां निसे थकाली नकिं नं लसकुस याकाः दुने यंकल कि उखुन्हुया ज्या सिधइ ।
कन्हय् खुन्हु ‘सँ प्याकेगु’ या ज्या जुइ । ‘कल्यां न्हृयाकेगु’ धकाः मिजं पाखें छ्वया तःगु कुइ दुगु मर्हिचरि मगाः मचाःगु तनाः सौभाग्य सगं व व ‘मरि-कसि’ नापं तयाहइ । उखुन्हु होम यानाः भाःतं कलाःयात माक्को श्रुंगार याकेगु ज्या जुइ । मरि-कसि तछ्यानाः कसिं पिहां वःगु मरि -लड्डु) द्योयानापं थःथितिपिन्त इना बिइ । थुकथं सँ प्याकेगु ज्या याइबलय्यागु छता न्हृयइपुसे च्वनीगु खँ न्हृयथने बहजू । वास्तवय् भम्चां म्हासुगु सुकां थानातःगु ‘झुल्चा’ धाःगु तपुलि थःछेँनिसें पुनावःगु दइ व तपुलि भाःतम्हस्यां चुसा पां लिकयाः स्वकुमि तय्थाय् पाखे वां छोया बिइ । व ‘झुल्चा’ लाना काइम्हसिया ब्याहा यायेगु पाः वइ वा होताः चू लाइ धयागु विश्वास याना तःगु दु । तर व्यवहारय् ब्याहा याःम्ह मिजंसिकें कोकालिम्ह मिजं दुजः नं लाना काइ । अथे हे ब्याहा याःपिं निम्हतिपू यज्ञ jmूण्ड चाहिलीबले किजा केँहेँपिंसं लँ पनाः ध्येबा प\mवनीबले नं हायेकाः हा-हू यानाः न्हृयइपुकेगु चलन दु ।
सँ प्याकेगु ज्या सिधयाः नं ब्याहा यागु ज्याभ\mवः ल्यं दयाः च्वनी । दिग्पूजा याये सिमधःतले निम्हतिपू नं आमय् भ्याः नये मज्यू धाइ । उकिं मिजंपाखें नकीगु भ्वय्, सामान्य कथं दिग्पूजा सिधयेकाः जक नकेगु याइ । मखुसा कर्पिसं भ्वय् नयाच्वंगु पुलुपुलु स्वयाः थःपिं निम्हतिपूया जक आमय् भ्या मदुगु शाकाहारी भ्वय् नयाः च्वने माली ।उकिं भ्वय् नके सिकं न्हृयवः दिग्पूजा यानाः भम्चित दिग्द्योयाथाय् दुकायेगु ज्या जुइ । आगं पाः थें राजोपाध्यायतय् दिग्द्यो नं पाः । ख्वपय् राजोपाध्यायतय्गु दिग्द्यो ख्वपय् सल्लाघारीइ दुसा, यलय् ब्याक्कं खलःतय्गु दिग्द्यो पुन्चलि खः । येँ, वंघः छेँ यापिनि इचंगुइ खःसा मखं छेँया दिग्द्यो नरलय् -धुम्बाराही) दु । यलय् राजोपाध्यायमध्ये फम्पि खलःतय् कुमारी दुतिइगु ज्या छगू नं याये माः । दक्षिणकाली लागाय् लाःगु कुमारी द्ययाथाय् दिग्पूजाय् थेँ पूजा यानाः दुतिइ ।
सू मरिः मेगु जातय् मदुगु चलन छगू नं न्हृयथने बहजू, व खः ‘सू मरि’ इनेगु । ‘सू मरि’ बास्तवय् चिकनय् छुना तःगु पुरि खः । निपा ‘सु मरि’ देतनाः तयाः सुकां चिनां मरिया दथुइ भुयू सिन्हः तिकाः ब्याहा याइम्ह मिजंपाखेँ थःथितितय्त म्हं छज्वःया ल्याखं इनेमाः । तर थौंकन्हय् थ्व चलन तोते धुंकल । ब्याहाया ब्याक्कं ज्याभ\mवः सिधयेका छेंजःपिनिगु प्रतिमर्ूर्ति कथं कापःयागु कतांमरित तयाः पूजा यायेगु चलन दुगु खः । थ्व ज्यायात ‘झिल्चा’ ब्वयेगु धकाः धाइ । कतांमरि दयेकेगु झंझटं यानाः थौंकन्हय् सुनां नं थ्व ज्या मयाये धुंकल । थ्व ज्याय् पुजा याइपिं आचाजुत नं मदये धुंकल ।जिलाजं दुचायेकेगुः जिलाजं दुचायेकेगु चलन नं दु ।
ज्याः जंकोः राजोपाध्यायतय् ज्याःजंको यायेगु चलन नं दु । न्हय्गु दशक -न्हय्दँ-७०) न्हय्ला, न्हयन्हु, न्हय्गू घडि न्हय्गू पला आदि ज्योतिषय् दुगर्ुर् इया इकाई पुलाः च्याया इकाईखय् हाईगु इलय् छुँ अनिष्ट मजुइमा धकाः कामना यानाः न्हापांगु ‘जंको’ भीमरथारोहणया भिंगु धार्मिक ज्या यायेगु परम्परां यानातःगु जुइमाः । थ्व जंकोबलय् मेपिनि थें हे यज्ञ यायेगु, खतय् तयाः छय्-छुइपिसं सालेगु, म्ह्याय्पिसं ताय् अवीर ह्वलेगु याइ ।
निक्वःगु जंकोयात ‘चन्द्ररथारोहण’ धाइ । स्वकोगु जंको च्यागू दशक, च्यादँ, च्याला व च्यान्हु दु खुन्हु याइ । थुब्लेयागु रथयात देवरथ वा महारथ नं धाः । थुकिइ रथय् तयाः चाःहिके सिधल कि जंको याःम्हेसित रथनापं भ\mयालं दुतकाइ । प्यकोगु जंको सच्छि दँ थ्यनीगु इलय् दिव्यरथय् तयाः याइगु खः । न्याकोगु जंको सच्छि व च्यादँ, च्याला व च्यान्हु दयेकाः याइ । थुब्लेयागु रथया नां महादिव्य रथ खः ।
सी संस्कारःअन्तिम संस्कारया खँय् कूताः दयेकाः शवयात्रा न्हृयाकीगु खः । बाजा नं तयेगु चलन दु । दशक्रिया च्वनेगु ‘लोचाः’ न्हय्न्हुमाया चलन नं दु । ख्वपय् न्यान्हुमा तयेगु चलन दु । झिन्हुं ब्यंकेगु, झिंछन्हुं घःसू नं यायेमाः । झिंनिन्हु खुन्हु धाःसा थःगु हे कथं यागु पाक श्राद्ध याइ । मेगु झिंस्वन्हुयागु श्राद्ध व मेमेगु ब्याक्कं ज्या मेपिं नेवाःत विशेष यानाः स्यःस्यःत नाप ज्वःलाः । दच्छिइ छकः मनू सीगु तिथि खुन्हु श्राद्ध नं यायेमाः । थुकथं संस्कारत, अपवादयात तोताः दक्को नेवाः चलननाप ज्वःलाः ।ख. धर्मर्-कर्मःराजोपाध्यायत ब्याक्कं सनातन हिन्दु धर्माबलम्वी खः । यलय् मेपिं नापनापं बंुग द्योयात पूजा यायेगु व जात्रायात नखःया रुपय् हनेगु याः ।मनू सीइबलय् यायेमाःगु अन्तिम संस्कार व दश कर्मया ज्याय् थी थी महाद्योयात पूजा याये माःगु परम्परा, देखा -दिक्षा) पूजा -न्हृयकं) यायेबलय् नं महाद्योया पूजा यायेमाःगु चलन नापं महाद्योयात जलधारा निरन्तर हायेकाः यायेगु ‘रुद्री’ नांया पूजा यानाः वेदपाठ यायेगु चलनं राजोपाध्यायत शैव मार्गी खः धयागु क्यं । अथे खःसां ‘सप्ताह’या धलं दनाः भागवत पुराणया पाठ व बाखं नापं कनेगु याः । अथे हे नवाह धकाः हरिवंश पुराणया बाखं कनेगु नं याः । सत्य नारायणया धलं दनेगु नं याः । विष्णु सहस्त्र नांया पूजा पाठ नं याः । थुकीया आधारय् राजोपाध्याय वर्गयात वैष्णव मार्गी नं खः धायेमाः ।
थुपिं शाक्त मार्गी नं खः । छाय्धाःसा थुमिसं देवी भागवत् पुराण वाचन व बाखं कनेगु ‘नवाह’ नं याः । अथे हे ‘चण्डी’या पूजा पाठ नं यायेगु याः । अले दर्ुगा भवानीया तःधंगु नखः मोहनि नं तःजिक हनेगु याः ।
नापं, राजोपाध्याय वर्ग आगम मतयात माने यानाः देखा कयाः तान्त्रिक पद्धति कथं पूजा पाठ व जप यायेगु याः । ख्वपय् च्वपिं फुक्कं राजोपाध्यायतय्गु छगु मंकाः आगं दु सा, येँय् च्वंपि वंघः छेँ, मखं छेँ व दबू छेँया यानाः स्वंगु आगं दु । यलय् खुगू खलः -षटकुल)या खुगू आगं दु धाइ । नुगः खलः न्हना वने धुंjmूलिं न्यागू आगं जक दनि । नुगःया आगंया अस्तित्व हे लोप जुइ धुंjmूगु खनेदु । थुकथं तान्त्रिक पूजा अनुष्ठान नं याइपिं जूगुलिं राजोपाध्यायतय्त तान्त्रिक मतालम्वी खः धका स्वीकार यायेमाः । यलया ‘गयो जुजु’ नां जाःम्ह तान्त्रिक राजोपाध्याय हे खः । अथे हे आपाः चर्चाय् मवःपिं राजोपाध्याय तान्त्रिकतय्गु नां धलःनं चीहाकः मजू ।
इतिहासय् नां अंकित यानाः वंपिं मेपिं न्हृयथने बहपिं राजोपाध्यायत मध्येे सिद्धिनरसिंह मल्लया गुरु विश्वनाथ व हरिवंश जुल । शाहवंशीय जुजु प्रतापसिंह शाहया गुरु कर्ीर्तिराजानन्द जुल । अथे हे राजेन्द्रविक्रम शाहया गुरु रंगनाथ, अले जुजु सुरेन्द्रविक्रमया इलय् राजकीय सम्मान कायेत सफल जूम्ह गोपिधर व महेन्द्र जुजुया पालय् दरवारय् थी थी अनुष्ठान सम्पन्न याना बिज्यायेगु नापं जुजु वीरेन्द्रया विशेष राज्याभिषेक कथं हनुमानध्वाखाय् यलया शक्तिनन्दन राजोपाध्यायं -माहिला बाज्या) मूलाचार्य जुयाः अनुष्ठान यानाबिज्याःगु खँ न्ह्यमथसें मगाः । उकिं थुमित कौलिक ब्राम्हण नं धायेगु याः ।
स्वनिगलय् च्वनाः पूजा पाठ व जजमानीया लजगाः हे ज्वनाः जजमानतय्गु इच्छा आकांक्षा कथं धार्मिक क्रियाकलापत सम्पन्न याना बिइगु ज्या पुरोहितया धार्मिक व सामाजिक दृष्टिं कर्तव्य हे खः धाये माः । लिच्वः कथं जजमानतय्गु चलन व राजोपाध्यायया थःगु परम्पराय् समन्वय जुयाः हृयूपाः हइगु स्वाभाविक हे जुल ।
नखःचखःच्वय् धया थें राजोपाध्याय समुदायं तार्ःर् इ तक्क स्वनिगलय् च्वनाः, नेवाः समाजया अभिन्न अंग जुया च्वने धुंjmूगुलिं नेवाः समाजय् हना वयाच्वंगु दक्को धइ थें नखःचखः वैदिक परम्परायात आघात मजुइकथं हनेगु याः । छगू निगू नखःचखः छगू निगू खलकं माने मयाःगुयात अपवाद धाये ज्यू । छपलाः न्हृयज्यानाः धायेगु खःसा स्वनिगःया कयौं नखःचखः हनेगु परम्पराय् राजोपाध्यायया प्रभाव लानाच्वंगु स्पष्ट खनेदु ।
गथांमुगः गथांमुगः चःर्हेयात राजोपाध्यायतय्सं भूतयात ख्याना छ्वयेगु नखःकथं माने यानाः सामान्य कथं जक हनेगु याः ।
गुंला पुन्हिंः गुन्हुपुन्हि राजोपाध्यायया तःधंगु नखः खः । थुकीया नितिं स्वंगू शहरय् स्वंगु हे ‘उपाकर्म गुथि’ नीस्वना तःगु दु । ज्वना दुपिं दक्को राजोपाध्यायत थ्व गुथिइ दुथ्याना च्वनी । थाय्बाय् न्हृयाथाय् जुयाच्वंसां थ्व गुथिइ दुजः जूकथं इमिगु म्हसिका – ख्वपय्, यलय् वा यमि खः सिइका कायेज्यू । थ्व पुन्हिं खुन्हु ग्रहण लात धाःसा नागपंचमि खुन्हु मखुसा गुन्हुपुन्हि खुन्हु ब्रतवन्ध याये -बुर्हां तये) धुंjmूपिं राजोपाध्यायत खुसिइ मुनी- -ख्वपय् खोंर्हय्, यलय् शंखमूलय् व यमित शोभा भगवतीइ) । अन सामूहिक स्नान, ज्वना हिलेगु, पंचगब्य शाधन यायेगु, कलशार्चन, होम, फलपिण्ड दान व तर्पण नं यायेमाः । नापं गुन्चः चिइगु नं ज्या जुइ । ‘धाना’ -तछ्वयागु छगू प्राचीन खाद्य परिकार) होम यायेधुंका छुं भचा ल्यंकाः छेँ हया प्रसादकथं कायेमाः । थन न्हृयथने बहगु छता खँ दु, उखुन्हु राजोपाध्यायतय्सं फलाहार जक याना च्वनेमाः उकिं मिसा व बुर्हां तये मधुंjmूपिं मस्तय्सं क्वाति त्वनी तर ज्वना दुपिसं क्वाति त्वनी मखु । कन्हय् खुन्हु जक क्वाति त्वने खनी । प्यन्हु खुन्हु लिसः भ्वय् धकाः पाः लाम्हस्यां भ्वय् नकी ।
श्रावणी कर्मः श्रावणी कर्म यायेमाःगु ज्या खँत थुलि हे खः । तर तुलना यानाः स्वयेबलय् स्वंगू शहरया विधि-विधानय् छुं भचा विभेद पाः । तुलनात्मक दृष्टिं ख्वपय् पूजा पाठया ज्या आपाः दुगु खनेदु । षटकुलया राजोपाध्याय च्वय् न्हृयथनागु धार्मिक क्रियाया नापं नाग पूजा नं याये माः । नायो -थकालि) नं होम यायेगु चलन दुसा नकिनं खोंरय् हे वनाः नीची यानाः विधिपर्ूवक ‘धाना’ दयेकी । गुन्हुपुन्हिंया मू प्रसाद कथं खनेदुगु ‘धाना’ छुं दँ न्हृयःतक्क खुसिइ हे ग्रहण यायेगु याना वयाच्वंगु खः । तर थौंकन्हय् येँय् थें छेँय् यंकाः ग्रहण यायेगु शुरु जूगु दु । यलय् थ्व ‘धाना’ यागु प्रसाद अग्निशालाय् ग्रहण यायेगु चलन दु । यलय् श्रीधर नारायणया पूजा व जात्रा नं यायेगु चलन दुगु खः । तर थौकन्हय् लोप जुइधुंकल । खुसिइ यायेगु श्रावणी कर्मया होम यलय् नं थकालिं हे याइगु खः । तर येँय् थकालिं बाहेक न्हृयाम्हस्यां याःसां ज्यू । ख्वप व यलय् तयेम्वाःगु ‘राज कलश’ छगः येँय् तयेगु चलन दु । खुसियागु मुक्कं पूजा पाठ सिधयेकाः पाः लाःम्हंस्यां राज कलश, स्वां सिन्हःया प्रसाद नापं गुन्चः ज्वनाः राजदरवारय् जुजुयात प्रसाद बिउवनी । अनुकुल मिले जू सा जुजुयात हे नापलानाः थम्हं हे प्रसाद बियाः गुन्चः चिका वइ । मखुसा अनयागु अफिसय् त्वःता वइ । दक्षिणा कथं छुं भचा आर्थिक अनुदान नं बियाहइ । दबू छेँ खलः व चांगु पूजारी खलःतय् श्रावणी कर्मया ज्या पुन्हिं छन्हु न्हृयः चतर्ुदशी खुन्हु हे यायेगु चलन दु ।
सापारुइ येँयापिं राजोपाध्यायतय् सा छ्वयेम्वाः । तर जजमानतय् सा छ्वये माःसा पुरोहित जुयाः सा पित छ्वयेगु व दुकायेगु ज्याय् संलग्न जुयाः यायेमाःगु धार्मिक विधि पूवंका बिइमाः । ख्वपय् राजोपाध्यायतय् स्थानीय परम्परा कथं सापारुइ ब्वति कायेगु चलन दु ।
नरसिंह द्योया जात्राः यलय् सा हे छ्वयेमाः धयागु मदु, तर सापारुया ज्याभ\mवलय् चाःहिके हइगु व[mष्ण द्यःया पूजा स्थानीय चलन कथं यायेगु याः । नापं दथु सायाः धकाः नरसिंह जात्रा संचालन यायेगु भाला राजोपाध्याय समाजयात विया तःगु दु । ललितपुरीया उपाकर्म गुथि नाप स्वाका तःगु थ्व जात्रा गुथि पाः लाःम्ह गुथियारं थ्व नरसिंह जात्राया आयोजना याइ । सामान्य अवस्थाय् गुन्हुपुन्हिंया प्यन्हु लिपा लिसः भ्वय्या -उपाकर्म गुथिया दक्व गुथियार तयेत सःताः नकेगु भ्वय्, थ्व भ्वय्या चलन स्वंगुलिं शहरय् दु) आयोजना यानाः नरसिंह जात्रा नं न्यायेकीगु खः ।
वास्तवय् थ्व जात्रा यल देय् यागु हे जात्रा खः । थुकिइ गुठी पाः लाम्हस्यां थः जिचा भाजु, वा भिन्चायात नरसिंहया ख्वाःपाः विधिवत् पुइकाः देय् चाःहिकीगु खः । -जिचा भाजु व भिन्चा सुं हे मदु सा) थः पुरोहितयात नरसिंहया जवय् खवय्् लक्ष्मी सरस्वती दयेका तःपिं निम्ह मिजं मचा व न्हृयःने प्रल्हादया रुपय् छम्ह मचा नं दइ । वयां न्हृयोने पंखां गालीपिं, च्वाम्वो संकीपिं, तुफि ज्वनाः बँ पुनाः वनीपिं, ताय् हृवलीपिं आदि गच्छेकथं छज्वः-छज्वः मिसामचातय्त थी थी कथं समाः यानाः झःझः धायेेकाः छ्वइ ।
नरसिंहया नापं प्रल्हाद व मेपिं मिसामचातय्त कलात्मक पुलांगु ढांचायागु तपाःगु कुसां कुइका यंकिइ । थ्व जात्रायात झःझः धायेकेत लाखे प्याखं नं नापनापं हुइका यंकिइ । बाजं नं दइ । अले भजन खलः नं दइ । भजनय् स्थानीय वस्ताजतय्त राग हायेकेगु चलन नं दु । हार्बिन-तमल नापं कोबिइका यंका तइगु जूगुलिं संगीत हृयमितय्गु नितिं थ्व जात्रा आकर्ष जुया च्वनी ।
ऋषिपंचमि राजोपाध्याय म्हयाय्मस्तय्सं ऋषि पंचमिया ब्रत च्वनेगु याः, तर तीजया ब्रत च्वनीमखु । तीजया ब्रत मच्वनेगु व न्हासय् प्वाः खंके म्वाःगु निता खँ, राजोपाध्याय खय्तसिकं बिस्कं खः धयागुया दसि खः ।
येँयापुन्हिः येँय् च्वपिं राजोपाध्यायतय्सं येँयाःबलय् समय् नयाः नखः हनेगु याः । येँयाः ज्वःछि वंघलय् तजाःगु खः ग्वयाः ब्वया तइम्ह इन्द्रा द्यो खतय् तयेखुन्हु सुथ न्हापां आजु द्योया -आकाश भैरव) पाःलाःतय्सं इन्द्रा द्यो तयेहइ । दच्छि यंक धुकुतिइ स्वथना तःम्ह इन्द्राद्योयात सुचुकुचु यानाः, रंग-रोगन तयाः बांलाःगु लं फिकाः बलंपुलि चुकय् माःकथं पुजा यानाः पाःलाःतय्त बिया छ्वइ । द्यो काःवःपिंसं बाजं थानाः जात्रा यानाः खतय् तयेयंकी । थुकथं येँयाः जात्रा नाप वंघः छेँ खलःया प्रत्यक्ष संलग्नता दया च्वंगु दु ।
मोहनि नखः मोहनि राजोपाध्यायया नं दक्कले तःधंगु नखः खः । नःला स्वनेखुन्हुनिसें झिन्हु यंक दर्ूगा भवानीया पूजा यानाः भ्वय् नयेगु स्वां-सिन्हः प्रसाद कायेगु याः । गुलिस्यां पायाः नं पिहां वयेमाः । यलया पटूको खलःया राजोपाध्यायतय् तःभ\mयालं पिहां वइगु र्सार्वजनिक पायाः जात्राय् ब्वति कायेमाः । ख्वपय् नं तलेजुं पिहां वइगु पाया जात्राय् ब्वति कायेगु परम्परा दु । थुकथं मोहनि नखः शाक्त मार्गीतय्सं थें हनेगु याइ ।
स्वन्तिः स्वन्ति मोहनि धंुकाः निगूगु तःधंगु नखः खः राजोपाध्यायपिनि । यमपंचक धकाः न्यान्हु हे माने याइ । न्हापांगु दिं खुन्हु यमराजया संदेश बाहक कथं कोयात पूजायाइ सा निन्हु खुन्हु खिचायात पूजा याइ । थ्व निन्हु तःजिक चखः हनेगु याइ मखु तर स्वन्हु खुन्हुं निसें तःजिक हनेगु याइ । स्वन्हु खुन्हु सुथय् सा पूजा यानाः बहनी धुकुतिइ दुने लक्ष्मी द्यो स्थापना यानाः तःधंगु पूजा जुइ । वयां कन्हय् खुन्हु लक्ष्मी द्योया पूजा यायेगु नापं म्ह पूजा यानाः भ्वय् नइ । स्वन्तिया दक्कले लिपाया दिंखुन्हु मेमेपिनि थें किजापूजा यायेगु नं परम्परा दु । तर, स्वथः खलः राजोपाध्यायतय् म्ह पूजा यायेम्वाः ।
मेमेगु नखःचखःया खँय् नं मेमेपिंसं थें हनेगु याः । गथे कि परिवारया सुं दुजः सीगु दँय् बालाचःर्हे खुन्हु बालूवने माः । योमर्हि पुन्हिं खुन्हु यो मर्हि छुनाः मायो-बायो व मेमेपिं द्योः दयेकाः कु पूजा यायेमाः । मेपिनि थें योमर्हि छुइ म्वाःपिं परिवारत नं दु । अले इमिथाय् स्याःन्याःपिंसं योमर्हि बिइके छ्वइ । घ्यःचाकु संल्हू खुन्हु घ्यःचाकु तयाः खिचरि नयेगु व म्हृयाय्मस्तय्थाय् सिधा तयेके छोयेगु, स्वस्थानीया बर्त च्वनेगु, न्हिं न्हिं बाखं कनेगु व न्यनेगु नं याइ ।
सक्वय् जुइगु माधव नारायणया जात्रा वा मेलाय् छुं खँ न्ह्यथने बहजू । थःगु हे विशेषता दुगु नियमय् च्वनाः, नीचीयानाः अपसं च्वनीपिं सलंसः मनूत दइ । थ्व माधव नारायणया धलं दनेगु ज्याय् पुरोहितया ज्या याइम्ह सक्वया पुरोहित खलः पटूको परिवारया राजोपाध्याय खः । माधव नारायणया मर्ूर्ति दच्छियंक व हे राजोपाध्यायया छेँय् नित्य पूजा यानाः तयातइ । माघ जोछि शालि नदिया सिथय् दुगु देगलय् तये यंकीगु खः । धलं दनेगु भ\mवलय् थी थी गां-गामय् नं चाःहिके यंके माः । थुकथं माधव नारायणया जात्राया ब्याक्कं जिम्मेवारी राजोपाध्याययात हे बिया तःग दु ।
शिवरात्री धकाः सिलाचर्हे नं सामान्य कथं राजोपाध्यायतय्सं माने याः । अथे हे होलि नं माने याः । यमितय्गु तःधंगु नखः पाहाँचःर्हे नं माने याः । लुकमाःद्यो पूज्यानाः समय् नयेगु परम्परा नं दु । द्योयाथाय् मोहनि फये थें यानाः भुचाय् फयाहःगु अजः उलाः ‘धंुया मिखा कांकाँ’ आदि धायेगु परम्परा दु । मांया ख्वाः स्वयेगु बौया ख्वाः स्वयेगु चलन नं दु । सिथि नखः नं माने याः ।
ख्वपय् च्वंपिं राजोपाध्यायतय्सं ख्वपया दक्कले तःधंगु जात्रा ‘बिस्काः’ नखः कथं हनेगु याः। जात्रा बलय् भैलः खतय् तरवार -खड्ग) ज्वनाः च्वनीम्ह राजोपाध्याय हे खः । अथे हे यलय् च्वंपिं राजोपाध्यायपिंसं बुगद्यो जात्रायात नखः कथं हनेगु याः । बुगद्योयागु खः सालेगु भ\mवलय् परम्परागत कथं हःपाः बिइगु ज्या यलया महाद्योननि परिवारया दुजःतय्सं याना वयाच्वंगु खँ राजोपाध्याय समुदाय्या धामिंक सहिष्णुताया परम्परा नं दु धयागु क्यं । यलय् कार्तिक महिनाय् मंगलय् दरवारया न्ह्योने दबुलिइ हुइकीगु ‘कार्तिक प्याखं’ मध्ये नरसिंह अवतारया प्याखनय् नरसिंह जुयाः पिहां वइम्ह राजोपाध्याय हे खः । महाद्योननि खलःमध्ये व[mष्ण मन्दिरय् पूजारीया पाःलाःम्ह मनुखं नरसिंह जुयाः प्याखं ल्हुयाः दैत्य -हिरण्यकश्यपु) यात कोथयेगु याइ । बेहोस -सीम्ह थेँ) जुया च्वंम्ह दैत्यया भूमिका याइम्ह मनूयात तान्त्रिक विधिं होस् वयेकेगु ज्या पट्को खलःया तलेजुया पूजारी जुयाच्वंम्ह राजोपाध्यायनं याइ ।
ख्वपया नवदर्ूगा द्यो प्याखनय् खने दयेक राजोपाध्यायतय्गु छुं भूमिका मदु । तर, थ्व द्यो प्याखं उत्पत्ति याःम्ह खाइसिमा चुकया राजोपाध्याय परिवारया पर्ूखा खः धयागु विश्वास याना तःगु दु । उकिं प्रत्येक दँय् न्हूगु द्यो दयेके धुंका दक्कलय् न्हापां द्यो पित यंकाः पूजा फयेगु ज्या व हे राजोपाध्याय खलःया थासं शुरु याइ व पिने प्याखं ल्हुइकेगु अन्तिम ज्या नं अन हे जुइ ।
झिंनिदय् छकः हुइकीगु पचली भैरवया गं प्याखंनय् ब्रम्हुत्वाःया रमाचरण राजोपाध्याय परिवारं भैरव दुकयाः पूजा याये धुंकाः श्वेत भैरवया रुपय् पिदनेगु परम्परा आःतक नं न्ह्यानाच्वंगु द हे दनि । अथे हे झिंनिदय् छकः हुइकीगु भद्रकाली गं प्याखंया उत्पत्ति वंघः छेँया आगंनापं स्वापू दुगु जनश्रुति प्रचलनय् दु । वंघः छेँयागु आगंचुक -बलंपुली) य् प्याखं ल्हुइकाः हँय्चा ब्वयेकाः बलि बीगु चलन थौं तक नं द हे दु । फंपिइ आश्विन कृष्ण एकादशी खुन्हु न्यायेकीगु हरिशंकरया जात्रा नं शेषनारायणया पुजारी कथं हे पाखे संचालन जुयाच्वंगु दु । ख्वपया तचपालया भिन्द्यः स्थापना याःम्ह अनन्त कुमार नं राजोपाध्याय हे खः धयागु अभिलेख लूगु दु ।
वास्तवय् छगू निगू परिवारं छगू निगू नखः महनेगुयात अपवाद कथं कायेगु खःसा राजोपाध्यायतय्सं स्वनिगलय् प्रचलित दक्को नखःचखः हनेगु याः । तर, विशुद्ध बौद्ध नखः धाःसा हनीमखु ।
गुथिः च्वय् न्हृयथने धुनागु दुकि ‘उपाकर्म गुथि’ राजोपाध्यायतय्गु दक्को सिबंे तःधंगु गुथि खः । येँ, यल व ख्वपय् स्वंगुलिं देय्या थःथःगु बिस्कं गुथित दु । राजोपाध्यायया विशेष म्हसिका कथं दुगु थ्व उपाकर्म गुथियात जिउँ तिउँ म्वाका तःगु हे दनि ।
सनाः गुुथिः सनाःगुथित नं दु, तर थौं कन्हय् शव बाहनया सुविधा व आर्यघाटय् उपलब्ध सुविधां यानाः गुथियागु महत्व म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु । तर राजोपाध्याय थःपिंसं हे अन्तिम संस्कारया ब्याक्कं ज्या यायेमाःगु, मेगु जातया पिन्त थिइके मज्यूगु परम्परा दुगु हुनिं सनाः गुथि आःतक नं दनि ।
थुपिं बाहेक थी थी परिवारं चले यायेमाःगु गुथित नं दु । गथेकि धौबजि गुथि, हँय्चा गुथि आदि । थुपिं मध्ये आपाः यानाः न्हना वने धुंकल । वंघः छेँयापिनिगु दिग्द्यो पूजा -देवाली) नाप स्वाःगु खीर गुथि छगू नं दुगु खः । ख्वपय् सीमित परिवार दुजः दुगु इन्द्रायणी गुथि आः नं सुचारु रुपं संचालन जुयाच्वंगु दु ।
४. शैक्षिक स्थिति
र् धर्मर्-कर्मय् कट्टर जूगु हुनिं संध्यार्-तर्पण, पूजा-पाठ, वेद पाठ, आदि नित्य कर्म याये मसःम्ह राजोपाध्याय लुइके फइमखु, अपवादयात त्वःताः । थजोगु परम्परा दुगु लजगाःकथं राजोपाध्यायत साक्षार जुइगु हे जुल । थ्व हे तथ्यया लिधंसा कयाः धायेफु कि प्राचीन कालंनिसें राजोपाध्याय समुदायया मिजंत शत प्रतिशत साक्षर दुगु जुइमाः । थ्व परम्परा थौं नं निरन्तरता हे दनि ।
पाठशालात बांलाक्क मदुबलय् राजोपाध्यायया छेँ हे पाठशाला जुयाच्वनीगु खः । नेवाः समाजया मेगु समुदाय्या मस्तय्त नापं थःगु हे छेँय् तयाः आखः ब्वंका वयाच्वंगु खः । पीदँ, न्हृयःतक नं ग्वाः ग्वाः मस्तय्त छगू हे कोथाय् तयाः ब्वंका वयाच्वंगु खः । थुकथं राजोपाध्यायतय्सं शिक्षकयागु ज्यानापं यायेमाःगु परम्परां थः शिक्षित जुइ हे माःगु बाध्यता दुगु खः । उकिं राजोपाध्यायत शिक्षाया ख्यलय् तुलनात्मक दृष्टिं न्ह्योने लानाच्वंगु खः ।तर, जातीय कट्टरता व संकुचित बिचारय् तक्यनाः आधुनिक शिक्षा – अंगे्रजीयात ‘गाई खाने भाषा’ धायेगु अले अंग्रेजी ब्वनेगु धैगु जातं भ्रष्ट जुइगु धैगु धारणां राजोपाध्याय समाजय् बांमलाक्क लिच्वः लाःगु खनेदत । उकिया ज्वलन्त उदाहरण खः थ्व प्रोफाइलया च्वमि, अंग्रेजी ब्वने धाल धकाः वय्कःनं यक्को हे ब्वः फयेमाःगु खः । अथेहे मेगु छगू खं न्हृयथने, राणाकालय् संस्व[mत पाठशाला चायेjmूबलय् खय् ब्रम्हुतय्गु तुति भागि याये मालिइ धकाः राजोपाध्यायत ब्वंमवंगु खः । सुं ब्वं वंसां ब्रम्हुतय्सं भाय् वःगु खँय् कुंखिनाः अने तने यानाः हायेकीगु, अपमान याइगुलिं अथें त्वःता छोइगुु खः । उकिं याना राजोपाध्यायत संस्कृत उच्च शिक्षाय् नं ल्यूने लाःगु खनेदु ।
अथे जूसां राजोपाध्यायत्सं शिक्षाया महत्व थुइकाः काशीइ वनाः सां शिक्षा कायेगुलि कुतः यात । उपिं मध्ये यलया हरि ज्वालानन्द, फंपिया हेमनारायणपिं खः, तर वय्कःपिंसं प्रमाणपत्र हे धाःसा कया वःगु खने मदु । वयां लिपा न्हृयाग्गु हे अपमान जूसां सह यानाः गुरु शेखर राजोपाध्यायं शिक्षायात निरन्तरता बिया बिज्याःगु खः । अनंलि राजोपाध्याय समाजया शिक्षाया इतिहासय् दकलय् न्हापां ‘शास्त्री’ -स्नातक) तगिंया उपाधि काःपिं मध्ये भ+mकेश्वर जुजु व बलदेव जुजु लाःवल । वयां लिपा गोविन्द भक्तानन्द व भरतकान्त राजोपाध्यायपिसं शास्त्री पास यात सा शेखर राजोपाध्याय धाःसा भचा लिपा लात । अथे हे तुुं ‘आचार्य’ -स्नातकोत्तर) तगिंं पास याःपिं मध्येय् नं बलदेव जुजु व गोविन्द भक्तानन्द राजोपाध्याय निम्हसियागु नां न्हापालाक वइ ।वयांलिपा चेतना दनावसेंलि आधुनिक शिक्षाय् राजोपाध्यायत यक्को हे न्हयःनेवल । थौंकन्हय् स्नातक व स्नातकोत्तर यापिनिगु ला ल्याःचाः हे मदयेधुंकल । थुकथं न्हापायागु स्थिति नाप लना स्वयेबलय् शिक्षाया ख्यलय् राजोपाध्यायया स्थिति सन्तोषजनक खने दु ।
५. आर्थिक अवस्थाः
राजोपाध्यायतय्गु आर्थिक अवस्था नं तुलनात्मक दृष्टिं बांलाः जू । सामान्य जीवन हनेत जजमानी ज्याया आम्दानीं हे गाः । संस्कारकथं व धार्मिक विश्वास व श्रद्धाकथं थी थी पूजा-पाठ यायेमाःपिं मनूत म्हो जूगु मदुनि । अकिं जजमानी ज्याय् तक्यना च्वंपिं राजोपाध्यायतय्गु आर्थिक अवस्था बांलाइगु स्वभाविक खः । लिसें थी थी मठ मन्दिरया पूजाआजा यायेगु नं भाला कयातःगु नं दु ।राजोपाध्याय पुजारी जुया आर्थिक उपार्जनकथं ग्वाहालि जूगु देगतः१. चाँगुनारायण, २. इचंगनारायणु, ३. शेषनारायण, ४. पशुपति -गोलया) महास्नानय् कलशार्चन, ५. पशुपति नाथया दक्षिण मर्ूर्ति, ६. गोलया झा-बाज्यापिनीगु द्यो, ७. गोलय्या राज-राजेश्वरी देगः, राम लव कुश देगः, ८. पशुपति महाद्यः -महेन्द्रेश्वर), ९. कागेश्वर महादेव, १०. ठमेलया त्रिदेवी, ११. अट्कोनारायण, १२. वंदेनारायण, १३. हृयुमतया रामचन्द्र देगः, १४. यलया कृष्ण मन्दिर, १५. jmूम्भेश्वर -कोन्ति) महाद्यो, १६. पर्ूण्ाचण्डी -पुन्चली), १७. यलया अग्निशाला -अगिंमथः), १८. यलया तलेजु, १९. थक्वाया आदिनारायण, २०. ख्वपया तलेजु, आदि ।लिच्व कथं मुक्कं राजोपाध्यायतय् आर्थिक दृष्टिं स्थिति बांमला मजू धायेफु ।
६. नेवाः समाजय् राजोपाध्यायया अर्न्तर्सम्बन्धः
नेवाः समाजया वैदिक सनातन हिन्दु धर्मया ब्याक्कं धार्मिक व सांस्व[mतिक कर्मकाण्डया भाला क्वबिया च्वंपिं राजोपाध्याय वर्ग, सवर्ण्र्ााहन्दु नेवाःतय्गु बुसां निसें सीबलय् तकया यायेमाःगु परम्परागत कर्म काण्डत यानाः जक मखु नेवाःतय्त अनौपचारिक शिक्षा थःपिनिगु छेंय् हे बिया वःगु व औपचारिक शिक्षाय् प्राथमिक चरणय् थाय्थासय् स्jmूल स्थापना यानाः थम्हं हे नं ब्वंकाः शिक्षा बिकास यायेगुलिइ तिबः बियाः नेवाः समाजय् तःधंगु योगदान बिया वःगु खनेदु ।
४. लिखँ
राजोपाध्यायतय् संगत नेवाःत नाप जक जुइगुलिं यानाः नेवाः समाज दुने थुमिगुु छुं कथंया समस्या मदु । परम्पराकथं दक्को ज्या सुचारु रुपं संचालन जुयाच्वंंगु दु । सहजकथं जीवन न्हृयाना च्वंगु दु । राजोपाध्यायत मध्ये पाठ पूजायर््र् इ प\mयाना च्वंपिन्त छंु हे समस्या मदु । इमिगु जजमानतय्सं जक मखु मेपिंसं नं ‘द्यो बाज्या’ धकाः सम्मान पर्ूवक व्यवहार यायेगु तोतूगु नं मदुनि । अथे खः सां इलं हःगु हृयूपानं राजोपाध्याययात नं लात । अले छगू तःधंगु समस्या पिहां वल राजोपाध्याय ब्रम्हु लाकि नेवाः जक धकाः ।
राजोपाध्यायतय्सं न थ्व खँ थुइके माःगु दुकि तार्ःर् इ सहवास मजुइकं सुं नं मनूतय् वा जन समुदाय दथुइ क्वातूगु स्वापू विकास जुइ फइ मखु । गुगु कथं राजोपाध्यायनं समाजय् सम्मानजनक थाय् कयाच्वंगु दु, उकिं राजोपाध्यायत स्वनिगलय् प्राचीन कालंनिसें वसोवास याना वयाच्वंपिं खः धैगु खँ क्यं । गथे नेवाः समाज थी थी जातित ल्वाकज्यानाः निर्माण जूगु खँय् राजोपाध्यायत नं थी थी इलय् थी थी थासं वया नेवाः समाजय् लाःगु धैगु खँ जनश्रुतिं धयाच्वंगु दु, अथे हे राजोपाध्याय मिसातय् न्हासय् प्वाः मखनेगु परम्परां नं राजोपाध्याय प्राचीन जाति खः धयागु प्रमाणित याः ।
थ्व हे परिस्थितिइ नेपाल भाषा नाला कायेगु जक मखु, नेवा रीति-रिवाज व नखः चखः नापं हनेगु ज्याय् जजमानतय्त पथ पर््रदर्शन, सल्ला-साहुती बिया व हे कथं थम्हं नं हना वयाच्वंगु दु । थ्व हे हुनि थौं कन्ह्य् पिनें वःपिसं राजोपाध्यायतय्त नेवाः समुदायं बिस्कं खंके हे मफु । नेवाः समाजय् सम्मानजनक थाय् कयाः मानसम्मान कयाः प्रतिष्ठित जुया च्वंपिं राजोपाध्यायतय्सं शास्त्रीय व्यवस्थाय् स्वंगूगु तगिमय् लागु वैश्य कथं व्यवहार याइगु सह याये मफइगु स्वाभाविक खः । उकिइ राजोपाध्याययात ब्रम्हू माने याइपिं नेवाः समाज हे खः । न्हूगु पुस्ता राजोपाध्यायतय्त कर्कीगु मान्यता आवश्यक मजु धयागु थ्व वास्तविकतायात थुइका वयाच्वंगु दु । भलसा काये थ्व समस्या बुलुहुर्ंर् इनाप तनाः वनी ।
लिधंसा:
१. जोशी, हरिराम, मेडिभल कोलेफान्स, जोशी रिर्सच इन्स्िटच्यूट, प्रथम संस्करण, ललितपुरः १९९र्१र् इ.२. तोफ्याँ, गेर्रार्ड, “राजोपाध्याय ब्राम्हणहरुको इतिहास”, पाशुका सुथां, वर्ष२, अंक १०, भक्तपुरः २०५५ साल३. बज्राचार्य, धनबज्र, लिच्छवीकालको अभिलेख, नेपाल र एशियाली अध्ययन संस्थान, काठमाडौंः४. रिमाल, हरिशंकरानन्द, पं. सहस्त्र शिवानन्द रिमाल -इन्द्र चोक), स्वप्रकाशन, काठमाडौंः २०४९ साल५. रेग्मी डा. जगदिशचन्द्र, नेपालको बैधानिक परम्परा, तन्नेरी प्रकाशन, दोश्रो संस्करण, काठमाडौंः २०५४ साल६. रेग्मी, डि. आर., मेडिभल नेपाल, तेश्रो भाग, के.एल मुखोपाध्याय, कलकत्ताः १९६र्५र् इ.७. ाकर, बेन्जामिन, हिन्दु वर्ल्ड, भाग-१ हार्पर कोलिन्स पब्लिशर्स इण्डिया, न्यू दिल्लीः १९५र्५र् इ.८. शर्मा, ऐर्श्वर्यधर, अगिंपथःया ऐतिहासिक सामाग्री, पुप्पाञ्जली-प्रकाशन गोष्ठी, काठमाडौंः ने.सं. ११०४९. शर्मा, विनोद राज, “केही अप्रकाशित ताडपत्रहरु”, पाशुका सुथां, वर्ष३, अंक १०, भक्तपुरः २०५६ साल१०. सुवेदी, विष्णु भक्तानन्द -राजोपाध्याय) “भक्तपुर, ललितपुर तथा कान्तिपुरका राजोपाध्याय”, रोलम्बा, भाग १६, १७, १८, अंक १-४, ललितपुरः १९९८, १९९८
make it available in Nepali.